۱۳۹۶ دی ۷, پنجشنبه

حافظ و نیچه




این پاره های پراکنده از گفتگوی اسکندری جو درباره حافظ و نیچه از ماهنامه حکمت و فلسفه انتخاب شده است:


... گویی الکساندر گریبایدُف می خواست به خال هندوی آن معشوق گرجی، ببخشد تبریز و تهران را!
...قلم نیچه نه صرفا ویژگی خشک علمی و آکادمیک را دارد و نه رنگ و لعاب شیوای (Rhetoric) یک ژانر ادبی را داراست بلکه قلمی  ترکیبی­ست که من آن را فعلا "قلم سوم" می شناسم تا یک واژه مناسب برای آن پیدا شود. البته این قلم سوم تنها مختص نیچه نیست بلکه به محافظه­کاران و عارفان و سنت­گرایان منتقد مدرنیته و فرهنگ غرب از شمار اسوالد اشپنگلر (آلمان)، جولیوس اوولا (ایتالیا)، اقبال لاهوری (پاکستان)، رنه گنون (فرانسه)، الکساندر دوگین (روسیه)، اریک هرملین (سوئد) و دکتر شریعتی و سید حسین نصر نیز تعلق دارد.

...در گزینه "گدای خودخواسته" صفحه 288 از کتاب چنین گفت زرتشت به ترجمه استاد آشوری می­خوانیم: "می­خواهم [خوشبختی] را از این گاوان بیاموزم. تا باز نگردیم و گاو نشویم به ملکوت آسمان راه نخواهیم یافت و بدین خاطر باید یک چیز را از اینان بیاموزیم: نشخوار کردن را." البته من با این توجیه آقای آشوری مشکل دارم و تشابه گاوان و کودکان را از همان افاضات افیونی می‌دانم که شایسته است آن را در زیر چتر شطحیات پنهان کنیم و در برابر این قلم انتحاری نیچه، تیغ از رو نبندیم.
... نیچه فیلسوفی خطرناک است آن­چنان که لسان­الغیب هم شاعری خالی از خطر نیست. این دو منتقد که علیه دو فرهنگ فرومایه تیغ از رو بسته­اند، می­گویند آنچه را که نباید بگویند. این دو رند عصیانگر می­تازند آنجا که نباید بتازند. پنداری گفتن ناگفته­ها و تاختن به ناتاخته­ها تنها از حافظ و حافظ یا از نیچه و نیچه برآمده است. در قفس شعر حافظ رفتن و یا در تیررس قلم قلیایی نیچه افتادن از کسی بر نمی­آید…
...شاید هم رسنتمان مشترک نیچه و حافظ با یک فاصله پانصد ساله، یکی دیگر از دلایل عنایت ایرانیان به این فیلولوگ آلمانی باشد. در دیوان نابغه ادب ایران پنداری حافظ در خلوت و خلسه هنری با آن استعارات آتشین می­کوشد مرگ حاصل از این رنج جان­کاه را سوبلیمه (Sublime) کند. نیچه نیز می­کوشد حیات را در چنان فرهنگی سوبلیمه کند و خیام اما هر دو را.

...اریک فوگه­لین فیلسوف محافظه­کار آلمانی صاحب تئوری عرفان الحادی در رساله­ای به نام "علم، سیاست، عرفان" نشان می­دهد که ماتریالیسم تاریخی مارکس (کمون اولیه، فئودالیسم، کاپیتالیسم) برگرفته از تثلیث مسیحی (سه دوره پدری، پسری، روح­القدوسی) است. به این سیاق، آثار اشمیت و یونگ نیز چنین است و به باورم ریشه در همان رسنتمان دارد. متاسفانه هنوز فرصت نیافتم کتاب اریک فوگه­لین را به فارسی برگردانم تا علاقمندان و پژوهشگران در حوزه فلسفه­ی فرهنگ بااین تئوری تثلیثی عرفان الحادی او آشنا شوند.

...نیچه البته از آن گونه شاعران و نویسندگان غربی نیست که آثارش را جهت تفنن و یا پُز روشنفکری بتوان خواند. ورود دیر هنگام نیچه به ایران ـ همانند عصر مشروطیت ـ از راه روسیه ممکن شده است چرا که از مشروطه تا هنوز شاهراه تجدد و مدرنیته به ایران، روسیه است. دلیجان منزجر از مدرنیته­ی نیچه هم هنگام عبور از آن سرزمین پهناور پر راز و نیاز و البته پیش­از رسیدن به مرز پر گهر ایران به روحیه شرف و شهود و شهادت کیش ارتدوکسی آمیخته می­شود. به همین سبب است که پاره­ای از چپ سنتی سرزمین ما از همان آغاز ورود نیچه به ایران او را در آغوش کشیدند.

...روس­ها به­زعم خویش "انتلکتوئل" یا روشنفکر ندارند بلکه "روشنگر" یا همان اینتلی گنتسیا دارند و دراینجا تکیه من بر لفظ نیست بلکه بر معناست. روسیه بلحاظ فکری پذیرفته است که برخلاف اروپا، عصر رنسانس و دوره روشنگری و برهه رمانتیک نداشته است. این سرزمین بی­انتها اصولا یک جنبش روشنفکری همانند فرانسه و شخصیت­هایی در جایگاه منتسکیو، ولتر و روسو هم نداشته است که بخواهد روشنفکر یا انتلکتوئل داشته باشد. به­این سیاق­­ و قیاس است که من هم در ایران با اطلاق مفهوم "روشنگر" به بعضی­ها مشکلی ندارم اما با اطلاق "روشنفکر" یا انتلکتوئل به برخی ها چرا.

...اینکه اما چرا کتاب "نیچه­ی زرتشت" را به سه الکساندر روسی (پوشکین، گریبایدُف، هرتسن) هدیه دادم، به این دلیل است که خواستم به بهانه­ی این سه الکساندر برجسته به خواننده هشدار دهم نیچه­­ای که ­ما امروز می­شناسیم یک نیچه روسی­شده است که اگر خرقه شیخ و دستار محمود هم به او هدیه نمی­دادیم این نیچه­ی "ماسک" زده باز برای ما چهره­ای آشنا بود. او یک نیچه خطرناک  و یک نیچه­ تزاری از تبار همان "ایوان مخوف" است که فرزند را کشته است اما روس­ها او را به پاس کیش ارتدوکسی حتی همانند آخرین تزار روس (نیکلای دوم) حرمت وی را نیز پاس می­دارند.

...من هنوز نتوانسته­ام در ایران تفاوت ماهوی بین دو مفهوم سترگ "فرهنگ" و تمدن را در ایران جا بیاندازم؛ گویی هر چه بیشتر می­نویسم و می­گویم، خلط مفهومی بین تمدن و فرهنگ در زبان ما بیشتر می­شود!








۱۳۹۶ آذر ۳۰, پنجشنبه

شب صادق به بهانه یلدای هدایت







کیست خدایان را نفرین کند آنگاه که سقراط مرده است.
کیست یلدا را باور کند آنگاه که صادق مرده است.
به­ باورم تاریخ شکل ماهرانه­ ای از حافظه است. به ­بیانی، تاریخ آن حافظه ­ای است که با مهارت ساخته می­شود. حافظه­ ای که از گذشته ناپیدا می­آید و به حال می­رسد سپس به آینده ناپیدا می­پیوندد. حافظه تاریخی اما آن شمشیر دو لبه است که از سویی رفتگان را همواره زنده نگه می­دارد و از سوی دیگر همواره طلب مافات و جبران می­کند.
صادق هدایت که در زندگی همواره سودای مرگ دارد سرانجام می میرد آنجا که نباید بمیرد و می­میرد آنگاه که نباید بمیرد.
در تاریخ هیچ هنرمندی، هیچ فیلسوفی، شاعری و نویسنده­ای را نمی­شناسم که همچو هدایت به مرگ چشم دوخته باشد. من صادق را نه به خاطر آثارش بلکه به سبب آن شجاعتی که چشم در چشم مرگ می دوزد و در هیبت هولناک آن سوبلیم (sublime) می­شود، او را می­ستایم. در تاریخ و در حافظه جمعی ایران شاهدیم که هیچ کسی یارای نشستن در حضور مرگ و خیره ­شدن به چشمان او را ندارد. همه آنگاه می­میریم که باید بمیریم.
هدایت اما با مرگ خود نیز همانند حیات خویش، صادق است.  

پیر بلخ اما ­شب دیدار هدایت با فرشته مرگ را چنین می­سراید:
خندان و تازه رویی، سرسبز و مشک بویی
هم­رنگ یار مایی یا رنگ از او خریدی؟
حال که یونان بابت مرگ شوکرانی آن فیلسوف، یک سقراط به وی بدهکار است پس چرا فرهنگ ایران­زمین بابت مرگ سوبلیم صادق، یک هدایت به او بدهکار نباشد؟

حال که صفیر "پایان تاریخ" از اینجا و آنجا شنیده می­شود اگر قرار است پایان تاریخ را بیابیم و تشریح کنیم، لازم است که آغاز تاریخ را نیز بیابیم. نیچه و هدایت اما پنداری هر دو بی­تاریخ می­شوند و بنا ندارند که در گور آرام شوند. باور کنیم فرهنگ نیهیلیستی هم به مرگ نظر دارد و هم به حیات. به بیانی، هم فرهنگ مردگان است و هم فرهنگ زندگان و مگر نه آنکه صادق در "زنده به گور" همواره مرگ را قلم­فرساست:
"بی اختیار رفتم در قبرستان...اسم برخی از مرده ها را می­خوانم. افسوس می­خوردم که چرا به جای آنها نیستم. با خود فکر می­کردم: اینها چقدر خوشبخت بودند. بنظرم می­آمد که مرگ یک خوشبختی و یک نعمتی است که به آسانی به کسی نمی­دهند...مثل این بود که مرده­ ها به من نزدیک­تر از زندگان هستند."
مرگ آن نیرویی­ست که فراسوی فرهنگ می نشیند و تنها بدین وسیله است که:
 هدایت "نیستی" را سوبلیمه می کند،
نیچه هستی را
و ریلکه هر دو را.
در ایران­زمین "ولگاریزه" شدن مفهوم فرهنگ و کاربرد نابهنگام آن سبب شده است که نتوانم تعلق و تعین این مفهوم را به حوزه دینی و زبانی آشکار سازم و افزون برآن تفاوت فرهنگ با تمدن را نشان دهم.

استکهلم، شب میلاد یلدا 

۱۳۹۶ مهر ۲۳, یکشنبه

بیت کوین پول مجازی اقتصاد مالی

این نوشتار در آوریل 2014 درباره بیت کوین واحد پولی دیجیتالی نگاشته شده و خوشا آنان که خواندند و بیت کوین خریدند و اینک ثروت نشسته اند(!) چرا که نگارنده همچنان از کوزه شکسته می نوشد.


امروز در سایه رشد سرسام آور ارتباطات و اطلاعات، انسان های روی زمین به تدریج دارای هویت دوم (مجازی) می شوند و این هویت جدید را همواره در چالش و در تقابل با هویت اول (واقعی) خویش می یابند؛ پس چندان شگفت آور نیست که گاهی در برابر اقتصاد سنتی نیز یک اقتصاد مجازی یا در کنار پول رایج ملی هم نوعی پول دیجیتالی و فرامرزی عرض اندام کند.
روشن است که در میانه نخستین دهه هزاره سوم، بر اثر نظام بانکی بی نظارت (Laissez-faire) و استفاده بی رویه از ابزارهای مالی بسیار پیچیده در بازارهای سرمایه اروپا و آمریکا، فاجعه ای پدید آمد که امنیت شغلی و سلامت روانی شهروندان را به خطر انداخت. به همین سبب در آن هنگام سوداگران اقتصادی در اندیشه افتادند که طرحی نو در اندازند و پولی نو سر اندازند.
سال ها اینجا و آنجا در کنار پول رایج ملی، نوعی پول تعاونی یا پول محلی برای حفظ همبستگی بین شهروندان یک ناحیه در چرخه اقتصاد (تولید، توزیع، مصرف) همان ناحیه در جریان بود، اما قدرت پول های رایج محلی در مقایسه با حجم گسترده گردش پولی در جهان، به درستی که هیچ محلی از اعراب نداشت. پیدا است که انتشار اسکناس وضرب سکه باید در سلطه بانک مرکزی هر کشوری باشد و در اختیار هر فرقه یا گروه اجتماعی نباشد.
در سال ۲۰۰۹ بدون دخالت بانک مرکزی یا نظارت دولت ژاپن در دنیای مجازی برای نخستین بار نرم افزار برنامه انتشار پول با نام “بیت کوین Bitcoin” یا همان پول دیجیتالی بر پایه تئوری یک شهروند ژاپنی، ساتوشی ناکاماتو آفریده شد. به عبارتی می توان بیت کوین را پول بی بانک هم نامید، به گونه ای که پول و بانک منتشر کننده آن هیچ کدام هویت فیزیکی ندارند؛ آن دو همچنین هویت حقوقی هم ندارند.
از آنجا که این پول جدید در واقع وجود خارجی ندارد و هیچ دستگاه دولتی یا نهاد مالی بین المللی در تولید “بلوکی” آن دخالت ندارد، بنابراین امکان جعل و پول تقلبی نیز وجود نخواهد داشت.
هنگام معامله و داد و ستد بین دو طرف، پرداخت پول معمولا باید از مجرای یک بانک عبور کند. حال آنکه معامله با بیت کوین به هیچ بانکی برای انتقال وجه و پرداخت هزینه گزاف آن احتیاج ندارد، بلکه در سامانه بیت کوینی با هزینه بسیار اندک انتقال وجه امکان پذیر است. این پول جوان به سرعت در سراسر جهان، رایج و مشهور شده به شکلی که تا امروز حجم کل بیت کوین در گردش به اندازه هفت میلیارد دلار رسیده است.
البته، کارشناسان اقتصادی، زمانی که سطح در گردش این پول مجازی به یک میلیارد دلار رسیده بود، اعلام کردند که “حباب” بیت کوینی ایجاد شده است، اما برخی از سوداگران چنان در خیال حبابی خویش شناور هستند که به این هشدارهای شیشه ای توجه ندارند.
بیت کوین در آغاز آفرینش رشدی بسیار سطحی داشت و در ابتدای سال ۲۰۱۱ به ارزش برابر یک دلار معامله می شد، ولی دو سال بعد به بالای ۱۲۰۰ دلار رسید. به عبارت دیگر اگر کسی هزار بیت کوین به ارزش هر واحد یک دلار در سال ۲۰۱۱ در کیف “مجازی” خویش پس انداز کرده بود، دو سال بعد همان محتوای کیف، ارزشی بیش از یک میلیون و دویست هزار دلار داشت، آن پس انداز اکنون بیشتر از پنجاه درصد کاهش را نشان می دهد. ضریب نوسان این پول دیجیتالی آن چنان زیاد است که هیچ تحلیلگر و سوداگری به آسانی نمی تواند پیش بینی “تکنیکال” برای ارزش آتی این پول مجازی را داشته باشد.
در سال گذشته رشد بیت کوین به شدت شتاب گرفت و در بازار صرافان، ارزش برابری آن نسبت به دلار از دویست دلار به بالاترین نرخ ۱۲۱۶ دلار در ماه نوامبر رسید. اگرچه این پول جوان به ین ژاپن و یورو نیز قابل تبدیل است، اما ارزش “دیجیتالی” آن بستگی به مکانیسم عرضه و تقاضا و نیز میزان حجم نقل و انتقال در بازار جهانی دارد. هم اکنون بیت کوین در کانال ۵۸۰ دلار معامله می شود که نسبت به بالاترین نرخ در نوامبر گذشته (۲۰۱۳)، بیش از پنجاه درصد کاهش ارزش داشته است.
دو رویکرد متفاوت و بعضا متضاد در دو جهان نسبت به سرنوشت بیت کوین وجود دارد. در حالی که آمریکا و اتحادیه اروپا به استقبال این پول آمده و موازی با نقش این پدیده دیجیتالی، می کوشند قوانینی برای کنترل و نظارت گردش این پول در چرخه اقتصاد داشته باشند، اما در روسیه، آرژانتین، برزیل، ویتنام، مالزی و تایلند هویت این پول مجازی را چندان به رسمیت نشناخته و حتی آن را در ردیف کالای غیر قانونی (قاچاق) طبقه بندی کرده اند.
در روسیه به ویژه قوانین جزایی سختی برای هر شخصیت حقیقی یا حقوقی که با بیت کوین معامله کند در نظر گرفته شده است. بی گمان دولت روسیه آگاه است که در قفقاز و خاورمیانه بخشی از معاملات قاچاق اسلحه و مواد مخدر از طریق همین سامانه دیجیتالی ممکن شده است. در کشورهای پیشرفته، ابزارهای نوین مشتقات مالی (Derivitatives) برای بیمه کردن “بیت کوین” وجود دارد؛ حال آنکه در کشورهای دیگر به دلیل نداشتن این ابزارها، هر گونه معامله با این پول دیجیتالی ریسک بیشتر دارد.
بی گمان پدیده اهریمنی “پول شویی” به منظور گریز از پرداخت مالیات، از جمله عواملی است که موجب شد در برخی از کشورهای نوظهور اقتصادی که هنوز دارای نظام مالی شفاف نشده اند، دولت ها از حضور بیت کوین در چرخه اقتصادی جلوگیری کنند. یکی دیگر از علل ممانعت از ورود سیستم نقل و انتقال بیت کوین در سامانه این پول دیجیتالی آن است که ردیابی معاملات مواد افیونی که با پول مجازی انجام می گیرد، برای نیروی انتظامی و ضابطین قضایی امکان پذیر نیست، به آن سبب که به “نرم افزار” لازم برای کنترل و ردیابی معاملات مواد مخدر دسترسی ندارند.
بنابراین بی دلیل نیست که دولت روسیه و آرژانتین نگاهی امنیتی نسبت به بیت کوین داشته و این پدیده پولی را خطری “امنیتی” برای شالوده اقتصاد ملی کشورهایشان می دانند و مجازات سنگینی برای سوداگران بیت کوین وضع کرده اند.
شاهد هستیم که در کشورهای در حال توسعه و نیز اقتصادهای نو ظهور که عموما اخلاق یا تعهد مالیاتی ندارند، یکی از بهترین روش های گریز مالیاتی، همانا پناه بردن به حاشیه امن بیت کوین است، چرا که اصولا ملت ها چندان رابطه شهروندی با دولت ندارند. برخی از آنان از هر پدیده نوین مانند پول دیجیتالی (به شرط آنکه نرم افزار آن فراهم باشد) به سرعت استقبال می کنند تا در فرآیند پول شویی، رانت خواری و ترافیک افیونی بدون جا گذاشتن اثری، از نظارت و کنترل ضابطین حقوقی در امان باشند.
از سوی دیگر در آمریکا که چندین عابر بانک و خود پرداز ویژه بیت کوین در اماکن عمومی قرار داده شده، به این پول دیجیتالی اصولاً نگاه پولی وجود ندارد. دولت ایالات متحده سال گذشته اعلام کرد که “بیت کوین” پول نیست، بلکه یک دارایی (Asset) همانند سهام شرکت است و قانون مالیات بر دارایی برای این پول جوان نیز وضع شده است.
لشکر یک صد هزار نفری دفاتر ممیزی مالیات وابسته به وزارت خزانه داری آمریکا که مشهور به آی. آر. اس (Internal Revenue Service) است، همواره می کوشد هر گونه تبدیل بیت کوین به دلار یا ارزهای خارجی را ردیابی کند تا مرجع این پول (درآمد احتمالی حاصل از قاچاق مواد یا پولشویی) را کشف کند.
به نظر نمی رسد که آن مرد پنهان تحریم های ایران (دیوید کوهن) نیز از ظهور این پدیده مجازی در فرآیند دور زدن ملت ناآگاه باشد. در اینجا شایسته است به دولت جوان روحانی هشدار داده شود که این پول جوان به زودی این دولت جوان را نیز به چالش خواهد کشید که در آن صورت و به لحاظ اخلاقی، دیگر شایسته نیست که علت آوار “بیت کوین” را نیز همانند تحریم ها، دولت پیشین دانست..
سرانجام اینکه مدیر نخستین بانک کارگزاری بیت کوینی در ژاپن (Mt gox) با پذیرش خسارت نیم میلیارد دلاری در معاملات تبدیل بیت کوین به ین ژاپن و ارزهای خارجی، چندی پیش درخواست ورشکستگی کرد؛ از سوی دیگر به زودی نخستین عابر بانک اروپایی در مرکز استکهلم ایجاد خواهد شد تا دو نگرش متفاوت و بعضا متضاد همچنان بر سر این پول جوان با نوسان شدید، سایه اندازد.


۱۳۹۶ خرداد ۱۷, چهارشنبه

مولانا و هگل

  


این نوشتار پاره ای نامانوس از مقاله ای است که اسکندری جو به حلقه هگل شناسان امریکا عرضه کرده است.


درنگی بر «فرجام تاریخ» در فلسفه ایده آلیستی «هگل»

... پنداری هگل در رساله "فلسفه تاریخ" کوشیده است  دولت را خداکند.ا وجایگاه و اقتدار مطلق الهی را هم در دولت می پسندد...مولانا و هگل روزانه در کوی و برزن با انبوهی از بردگان روبه رو شدند. هگل که همواره می پنداشت آنچه واقعیت دارد عقلانی است، پذیرش تجارت برده را لزوما پاره ای از همان واقعیتی پنداشته است که در زمان او عقلانی نیز بود. اصولا در مطالعه دو منظومه فلسفی و عرفانی هگل و مولوی به شمای مفهومی (Conceptual Scheme) آن دو فرهنگ ناهمگون شرقی (خدا محور) و غربی (دولت محور) باید توجه داشت. یکی امپراتوری عشق را طلب می کند و دیگری امپراتوری عقل را. هر دو عشق و عقل را در خدمت امپراتور می خواهند. آنها جمهوری عقل و جمهوری عشق را رضا نیستند و امپراتوری را آرزویند. مگر نه اینکه گستره امپراتوری با عبور از مرزهای جمهوری ممکن می شود مولانا از آثار هجوم هولناک مغول آگاه است و هگل هم از آثار تجاوز ناپلئون بناپارت باخبر است؛ دو شرایط تاریخی که یکی را به سوی عقل می کشد و دیگری را به سوی عشق. جالب است که در این میان، واجب الوجود با آن دو ممکن الوجود هم سفراست. خدایی که هم در منظومه فلسفی هگل و هم در منظومه معنوی مولوی همچنان نقش آفرین است، با این تفاوت که در ایده آلیسم دیالکتیکی هگل، خدایی که در پایان تاریخ است، دیگر همانی نیست که در آغاز تاریخ بود؛ اما پروردگار مولانا در آغاز و فرجام، همان است که هست.
    نباید ساده انگارانه پنداشت که ایده آزادی مولانا هیچ تعلق خاطری به حیات سیاسی و اجتماعی خلق ندارد ولی مفهوم آزادی در فلسفه تاریخ هگل منطبق بر شرایط طبیعی خلق است. با گذشت 200 سال از بنیان دانشگاه برلین و تئوری پردازی هگل در این دانشگاه، امروز با توجه به شرایط جهانی شاهدیم که «عقل» باز در گوشه و کنار این سیاره در بند است آن گونه که عشق مولانا هم در این کره خاکی در بازار «اروتیسم» گرفتار شد و ارزان به فروش رفت. نه عقل مقصود هگل بر جهان حکم می راند و نه عشق محمود مولانا بر گیتی غالب است. حوادث تاریخی و سیاسی نشان می دهند که نه آنچه واقعیت دارد لزوما عقلانی است و نه آنچه عقلانی است، ضرورتا زُنار عشق نیز بر میانش بسته شده است.
 جهان پر از بحران است؛ حیات معنوی و مادی جوامع سنتی و مدرن نشان می دهند که «هگلیسم» در منطقی کردن تدریجی جهان تا امروز بیهوده است و کوشش مولانا نیز در لطیف کردن جهان تا هنوز بی نتیجه مانده. چنین به نظر می رسد که هگل در فلسفه تاریخ با ستایش از اسکندر، سزار، ناپلئون و برجسته کردن نقش آنها در سیر عقلانی شدن روح جهان ناکام است. این سه سردار هگلی که نماینده سه دین وحیانی، طبیعی و هنری هستند چه ارمغانی برای تاریخ و انسانیت داشتند؟ آورده اند که چنگیز همواره می پنداشت که توانست نیمی از جهان را به خاک و خون کشیده و تسخیر کند؛ او در بستر مرگ پیش از دم فرو بستن، آخرین آرزویش را بر زبان می راند: "فرزندانم! نیمه دیگر جهان را هم شما تسخیر کنید."
    شگفتا! با وجودی که هگل از نقش سردار آسیایی باخبر است ولی از او در رساله اش به نیکی یاد نمی کند؛ گویی فقط سرداران اروپایی (اسکندر، سزار و ناپلئون) در فرآیند آزادی عقلانیت در تاریخ نقش داشته اندو چنگیز لیاقت تطور عقلانیت در تاریخ را ندارد. او در رساله فلسفه تاریخ، مغول آسیایی را خلقی کم بها می شمارد که شیر الاغ می خورد: "سواران چنگیز و تیمور مانند سیلابی از کوه سرازیر می شوند و در سر راهشان انسان و مزارع و احشام را نابود می کنند و سپس خود نیز ناپدید می شوند."
    پیداست که هگل نمی خواهد یک مورخ باشد که حوادث تاریخی را می نگارد بلکه او همواره نشان می دهد در درجه نخست وی می خواهد یک فیلسوف تلقی شود؛ شاید به همین سبب در رساله فلسفه تاریخ، او بر وجه فلسفه بیشتر از وجه تاریخ متمرکز است. فیلسوف آلمانی به درستی که نخواسته شرح حال آمدگان را بنویسد تا مایه عبرت آیند گان شود. به طور اجمالی می توان دو نگرش عاقلانه و عاشقانه هگل و مولانا را که هر دو نیز دین دار، ایده آلیست و آرمان خواه هستند به این شکل بیان کرد: هگل از خدا به انسان سفر می کند و مولانا از خدا به خدا. من هم قیاس این دو را چندان مع الفارق نمی بینم. هگل در تاریخ سه بار به سوی آن قدرت صرفا واحد (
Monism) که آن زمان «خدا» می نامیدند می رود و سرانجام نیز می نویسد که خدا خودش مرده است. به عبارتی، خداجویی هگل همواره سیر نزولی دارد؛ او می کوشد حدیث هبوط "آدم" از آسمان به زمین و رانده شدن او از باغ عدن را درباره خدا نیز تکرار کند. خدای قادر مطلق دوران ظهور عیسای مریم، در زمان هگل به یک نیروی ماورایی (مونیستی) تبدیل می شود که اصولا دخالتی در امور این جهان ندارد و حق هم ندارد. به این سیاق خداوند هگل در امور عالم هیچ ولایت تشریعی هم ندارد. مطلوب هگل آن است که در پایان تاریخ، صفات آزادی، ضمیر هوشیار، اراده و عقل را که در خدای مریم، مطلق و فردی است به زودی در نهاد جدیدی به نام دولت آلمان، مطلق و جمعی شود؛ با این حساب در پایان تاریخ از خدای ستار و غفار چیزی باقی نمانده است که هگل سر به آستان او ساید. آیا بیهوده است از هگل بپرسیم که او خدا باور و خدا محور است یا دولت باور و دولت محور؟ در حیرتم از هگلیست های چپ جوان (لودویگ فوئرباخ و برونو بائر) که همین وجود مونیستی را نیز برنتافتند و در نقدی کوبنده علیه استاد خویش، بر ایده آلیسم و خدای مهبوط مریم، آن چنان بی رحمانه به او و خدایش تاختند...
 
    
 


۱۳۹۶ فروردین ۲۰, یکشنبه

یک صادق به هدایت بدهکاریم






علی محمد اسکندری­جو

این نوشتار به یاد آن منتقد برجسته فرهنگ ایران نگاشته می شود که در تهران چشم به ایران گشود و در پاریس چشم از ایران بست. هدایت دیر زمانی در "پرلاشز" پاریس آرمیده است. آرامگاهی که میدان ستیز جنگاوران اهریمن و اهورای فرانسه است. پرلاشز که صادق ایران را هم در سینه دارد، هزاران جان باخته حماسه کمون پاریس در خاکش خفته اند تا همه نسل ها و همه ملت ها به یاد آورند که آنچه امروز به نام "دولت رفاه" نامیده می شود در واقع از دولت آن "هفته خونین" است که هزاران رنجبر بر سر آرمان جان باختند. دیریست آفریننده "بوف کور" نیز کنار آن حماسه سازان جنبش چپ فرانسه در خاک است.

مردن و چشم از ایران بستن گرچه عمومیست اما برای صادق هدایت منحصر به فرد می شود چرا که به زعم خویش مرگ به سراغ او نمی آید و حتی گاهی وی را پس می زند. پیام آور هولناک مرگ به سراغ بسیاری در پشت درهای بسته می رود اما برای او این درگاه همواره باز است. اگر نخواهیم مرگ تدریجی صادق را همانند مرگ سقراط دراماتیزه کنیم، پس نخواهیم آن را بی اهمیت و سطحی نیز ببینیم. به این سیاق چرا نباید تصویر صادق را در صبوی لبریز از شوکران سقراط دید؟ مگر نه اینکه صادق و سقراط می میمیرند تا شاید مرگشان مرهمی باشد بر زخم دو فرهنگ شکسته؟ به بیانی، به باور صادق و سقراط در یک فرهنگ منحط این زندگی­ست که بیمار می شود و مرگ است مرهم و درمان آن زندگی.

فرهنگی که بیمار می شود متولیانش سقراط می کشند تا خدایان آرام گیرند. آیا تنها صادق ایران نیز نباید جان دهد تا متولیان فرهنگ ایران آرام شوند؟ افزون بر این، نباید مرگ این دو منتقد فرهنگی را تنها در "بوف کور" و صبوی شوکران جست بلکه باید در ضمیر ناآگاه جمعی آن فرهنگ وُلگاریزه و زبان ویرانی جست که با "لوگوس" همان اندازه بیگانه است که با اروس. در ایران صادق، ولگاریزه شدن فرهنگ و کاربرد ناهنگام آن مفهوم باعث شده است که هدایت در پژوهش ها و آثارش نشان دهد سیاسی ساختن فرهنگ، مانند دین و پیوند آن با اهرم قدرت (ایدئولوژی) نتیجه شومی در پی دارد که هم قدرت را غیرعقلانی می سازد و هم فرهنگ را ولگاریزه می کند.

صادق هدایت نیک می داند که تعریف و تفسیر مکانیکی از فرهنگ دادن، بیشتر به کار هنر می آید تا به فرهنگ؛ او در واقع با "سه قطره خون" خویش به ستیز با فرهنگ فرومایگان بر می خیزد. او می داند که در شوره زار زبان است که فرهنگ رجاله ها بارور می شود و زیستن در این فرهنگ رجاله ها آنقدر دشوار و توانفرساست که او به پاریس می گریزد تا سرانجام در پرلاشز خاموش شود. دکترین صادق هدایت به مثابه یک روشنگر ایرانی بر این محور استوار است که حافظه تاریخی این ملت سرشار از "دین" شده است به گونه ای که در این سرزمین فضای لازم برای رشد و بالندگی آگاهی تاریخی ممکن نیست. اینک رسالت او به عنوان روشنگر آن است که به سوی تاریخ رود و بویژه از تاریخ باستان بنویسد تا به زعم خویش فرهنگ فربه از حافظه (دین) را فربه از تاریخ (آگاهی) کند.

هدایت آن چنان از گستره دین در فرهنگ ایران حیرت زده است که پنداری دین را پاره ای از فرهنگ نمی شناسد که بر محور آن می چرخد بلکه فرهنگ را آن پاره ای می بیند که گشتاورش دین است.

در اندیشه و آثار هدایت مرگ اغلب حضوری سنگین دارد؛ اشارات او به مرگ کم نیستند. برای نمونه "زنده به گور" که همین نزدیکی به حیات صادق خیره شده، مرگیست نشسته بر بام بوف؛ بوفی که گویی در سفر هند نیز همراه اوست. به باورم صادق در هند هدایت می شود. حکمت هندو چنان نفوذی دارد که حس مرگ در طبیعت را در ضمیر ناخودآگاه او بازتاب می دهد. هزاران ایرانی به هند رفتند و شاید هیچ نیاوردند اما هدایت در بازگشت از هند حس مرگ را پیچیده در حکمت هندو به ایران می آورد.
 صادق در "زنده به گور" همواره مرگ را قلم فرساست: "بی اختیار رفتم در قبرستان...اسم برخی از مرده ها را می خوانم. با خود فکر می کردم اینها چقدر خوشبختند. به نظرم می آمد که مرگ یک خوشبختی و یک نعمتی است که به آسانی به کسی نمی دهند...مثل این بود که مردگان به من نزدیکتر از زندگان هستند...چقدر هولناک است وقتی که مرگ انسان را نمی خواهد و پس می زند! ...نه کسی تصمیم به خودکشی نمی گیرد، خودکشی با بعضی ها هست، در خمیره و سرشت آنهاست و نمی توانند از آن بگریزند..."

آیا هیچ نویسنده ایرانی هست که به اندازه صادق هدایت درباره مفهوم رازآمیز مرگ آگاهی (Amor Fati) چنین جذاب و سیال نوشته باشد؟ در این وانفسای فرهنگی گویی صادق از مرگ آن سان می نویسد تا تلنگری باشد بر ذهن ما که در زمینه و زمانه او متولیان فرهنگ قربانی می طلبند تا آرام شوند. پنداری صادق می میرد تا پس از مرگ یک استعاره شود؛ استعاره مرگی که در لایه زیرین ذهن ما آشیان کرده است و در تلاطم فرهنگی، از دهلیز ضمیر بیرون می زند تا فرجام تراژیک فرهنگ ما را صادقانه هشدار دهد.

صادق در بازگشت از هند در نخستین گام، تکلیف خویش با دین و فرهنگ و طبیعت را روشن می سازد. بی گمان در تاریخ معاصر ایران تخمیر فرهنگی بارها شکسته می شود. یکی از علل ناکامی این شکست فرآیند فرهنگی هم نقش و جایگاه این مفاهیم سه گانه (دین، طبیعت، فرهنگ) است که همواره جا به جا می شوند. زمانی گستره فرهنگ فراخ می شود که دین و گیتی را در سایه می نشاند. گاهی شعاع دین آن چنان گسترده شده که فرهنگ و طبیعت را به درون دایره می کشد؛ اما نوبت به طبیعت که می رسد هرگز این گیتی فراختر از دین و فرهنگ نمی شود تا دکترین صادق به سرانجام رسد.
آثار هدایت در پیوند با مرگ، نقشی سازنده دارند و با هنر صادق و قلم اوست که می توان پرسشی پرسید یا احساسی را بیان کرد و با مرگ اوست که استعاره "مرگ" در ادبیات معاصر زاده می شود. به باورم در نقد و آسیب شناسی فرهنگ، ناآشنایی با آثار هدایت، نیچه، کامو و کافکا یعنی به سوی تعریف سنتی و ساسانی از فرهنگ شتافتن. در آن صورت بااین شتاب در همان "دیالوگ" فرهنگی درجا زده، هرگز به آستانه "گفتمان" فرهنگی صعود نخواهیم کرد چه رسد آنکه فرهنگ سرزمین آن "مسکوب" را بخواهیم "زرین کوب" کنیم.

در دهه 1330 خورشیدی و در سراشیبی انحطاط فرهنگ، صادق حتی با مرگ خویش می کوشد که نیروی پوینده در برابر این زوال فرهنگی باشد. مرگ برای او آن نیرویی است که گویی فراسوی فرهنگ می نشیند و تنها به این وسیله است که صادق مرگ را "سوبلیمه" می کند. به این سبب اصرار دارم که مرگ این منتقد برجسته فرهنگ را باید از این منظر (مرگ سوبلیم) تماشا کرد و نه خودکشی یک نویسنده فرو رفته در باتلاق رسنتمان.

هدایت نه تنها با مرگ هماغوش می شود بلکه وی از هیبت سنگین و سترگ آن در حیرت است که این لحظه بهت آور و همزمان استتیک رویارویی با مرگ را اصطلاحا سوبلیم "Sublime" می نامند.  چاره چیست جز آنکه برای درک صحیح مرگ سوبلیم باید به سراغ بوف کور او رفت که شاهکار ادبیات معاصر است.

همانطور که فرهنگ یونان با سقراط آن کرد که هر نسل نو، یک سقراط به سقراط بدهکار است ما ایرانیان نیز با این منتقد فرهنگ آن کردیم که هر نسل ما یک صادق به هدایت بدهکار است. در پایان اینکه عظمت کمون پاریس و قتل عام پرلاشز در 1871 میلادی آنقدر تراژیک است که قلم می پرسد: هر آنکه در آن گورستان خفته است بدون آنکه از پرلاشز خبر داشته باشد آیا بیهوده نمرده است؟


۱۳۹۵ اسفند ۲۹, یکشنبه

یادی از جاودان حماسه ایران



علی­محمد اسکندری­جو

ستار آذربایجان برای من همانقدر سردار استقلال میهن است که مصدق سالار اسفند ایران است؛ این یاداشت کوچک نیز هشداری است به هم ­میهنان که نسیان (بی­اعتنایی) تاریخی می تواند هویت جمعی ما ایرانیان را خدشه دار و بی­ارزش کند. شگفتا! برخی قلم بر چهره مصدق می کشند و او را حتی "پوپولیست" و فرصت طلب می خوانند.

بی­گمان دکتر مصدق هیچ گونه "مصونیت" تاریخی ندارد یا به عبارتی او نیز مانند هر نام آور ایرانی هاله ای از عصمت ندارد که در ماه اسفند مصون از آفت و لغزش باشد و پندار و کردار سیاسی او نیز باید نقد تاریخی شوند. بااین حال کوشش در کاهش جایگاه ملی او و بیان چنین تعبیرهای سطحی و خنُک از گذشته­ی آن زنده یاد (به زعم این که از او اسطوره­ زدایی شود) به باورم، هیچ از مقام و منزلت وی نمی کاهد.
مهر میهن در نهاد هر ایرانی به شعاع چند کیلومتری شهر و روستای او نیست بلکه وطن، شعاعی به گستره ایران در دورترین نقطه مرزی دارد. من نگاه فرانتس کافکا به میهن را نه می پسندم و نه می پذیرم و با این تعریف طایفه­ای این نویسنده چک از وطن مشکل جدی دارم. میهن اما به بیان "هرمان هسه" آلمانی را پذیرایم که همان حیات دمنده است و در نهاد انسان جاریست. در ایران که به دلیل ضعف روشنگری (اینتلی­گنتسیا) و شاید هم نسیان روشنگران کشور، حافظه تاریخی ما در این روزها گوی سبقت را از "آگاهی تاریخی" ما ربوده است، یادآوری حماسه اسفند یا ملی شدن صنعت نفت شاید اهمیتی به عظمت هویت ملی دارد.

در پایان سال جاری که دیگر صدها میلیارد دلار درآمد نفتی خبری نیست و بعید می دانم در آینده نیز این میوه ملی در سفره ما سهمی شیرین داشته باشد، آیا نباید اسفند را همچنان ماه مصدق بدانیم و یا اینکه مصدق را جلوه ماه اسفند بشناسیم؟ این روزها که با تثبیت بهای نفت در کانال پنجاه دلار، دولت ایران برای تامین بودجه به تدریج متوجه اخذ "مالیات" از شهروندان شده آیا می داند که شاخص مالیاتی رابطه­ای مستقیم با شاخص میهن دوستی و قانون مداری در ایران دارد؟ به بیانی، آن دولتی که می خواهد از بخش های سیاحتی و زیارتی و تعاونی هم مالیات دریافت کند آیا می تواند و یا می خواهد در روند سیاست داخلی و خارجی پاسخگوی مالیات دهندگان باشد؟ مگر دولت پیشین که از صندوق نفت صدها میلیارد دلار برداشت کرد نیازی به پاسخگویی به شهروندان داشت؟

من دو "پیر" در ایران می شناسم که تجلی عظمت و استقلال این سرزمین­اند که یکی زمانی دور در ستیغ الوند جان می بازد و دیگری هم زمانی نزدیک و در دامنه حصر جان می سپارد. به عبارتی، یکی شخصیت اسطوره ای دارد که همواره در حافظه­ی جمعی ما ایرانیان می­نشیند و دیگری نیز در همین نزدیکی بر کرسی آگاهی تاریخی ما نشسته است. این دو شخصیت پاره­ای از هویت مشترک ایرانیان هستند. بی­گمان در آسمان این مرز و بوم پیرهای برجسته دیگری نیز می درخشند؛ من هم برخی از این آزادگان را در تاریخ خوانده­ام و بتدریج درباره آنها خواهم نوشت ولی هرگز مانند نواده مرحوم آیت­الله کاشانی نمی کوشم که برای خوش­آیند این و آن، مصدق را یک تاجر میوه و فردی "عادی" جلوه دهم که جایگاه برجسته­ای در تاریخ و در دل هم­میهنان ندارد.

من که نواده معمولی یک روستایی در حاشیه تهران هستم و در گذشته هم بر سفره­ای نشسته­ام که طعام آن نتیجه رنج کارگری زحمتکش و از عرق جبین و عِرق ملی او بود، بااین­حال نقش دکتر محمد مصدق آن اشراف ­زاده میهن­ دوست که بر سفره بورژوازی می نشست را ستایش می کنم. برخلاف نواده آیت­الله کاشانی، من به بهانه پژوهش و روشنگری ملت ایران هرگز در پستوی تاریخ به دنبال این سند نیستم که مصدق در جوانی تاجر بوده و از قفقاز به استانبول صادرات میوه و سبزی داشته است. من مصدق را در همان بُرش تاریخ­ساز سه ساله و ملی شدن صنعت نفت و سپس در کودتای آبادان می خوانم و می بینم و بس. این پاره از حیات مصدق است که ارزش ملی دارد و او را شخصیت برجسته تاریخ معاصر ایران می سازد. ما را با جوانی مصدق چه کار؟ مگر آن افتخار ایران "ستار خان" در جوانی چه می کرد؟ بنابراین حال که خواهی نخواهی صنعت ملی نفت پاره­ای از هویت ملی ما شده است، چرا نباید از پیر ایران تجلیل کنیم؟ مگر اسفند بی مصدق هم سزاست؟ فراموش نشود این حماسه اسفند و آن کودتای آبادان است که از مصدق یک "اسطوره" می سازد و نه اشراف ­زادگی و میوه فروشی او در جوانی. از این نوع میوه فروشان و تجار ایرانی هزاران آمدند و رفتند و چه بسا شرافت­ مندانه هم کسب و تجارت داشتند که لزوماً نمی توانند پروای ملی ما شوند و هویت جمعی ما را پایدار سازند. بنابراین شایسته است از این پس نوه کهنسال آیت الله کاشانی در دهلیز تاریخ ایران به دنبال سند های ایران پسند بگردند.

چنانچه به فرآیند دولت/ملت سازی در تاریخ معاصر آلمان و نقش "بیسمارک" صدراعظم در این فرآیند ملی/میهنی نظری بیاندازیم، در خواهیم یافت که دکتر مصدق و یارانش نیز در اسفند ماه ایران حماسه ­ای از سنخ "اراده ملی" صدراعظم آلمان آفریدند. به بیانی رساتر مصدق و بیسمارک به لحاظ تجلی این اراده ملی در پروسه عظیم دولت – ملت سازی با یکدیگر برابرند و در جایگاه برجسته تاریخ ایران و آلمان ایستاده اند. پس از ملی شدن نفت نه­تنها آن انگلیسی فرتوت (وینستون چرچیل) دیگر نتوانست به آسانی پای سفره ایران بنشیند و تنها 16 درصد بهای هر بشکه نفت را به دولت بدهد بلکه مصدق به جوامع عشیره­ای/قبیله­ای خاورمیانه هم نشان داد تا بکوشند از آن پس دیگر بومی و قومی و عشیره ای نیاندیشند بلکه ملی و حماسی هم بیاندیشند. مگر جمال عبدالناصر مصری که آن نام ننگین را بر خلیخ فارس سکه زد، به پیروی از مصدق ایران کانال سوئز را ملی نساخت؟ نخست وزیر ایران از ما می خواهد که سرمایه ملی را به اندازه سرمایه محلی (مناسبات طایفه­ای و قومی قبیله ای) اهمیت و ارزش دهیم و اندک اندک تعریف کافکایی از را رها کنیم. به باورم این پیام میهنی مصدق است که نقش او را به اندازه اهمیت ملی کردن صنعت نفت می تواند برجسته سازد و نه میوه فروشی او.

این روزهای پر تلاطم  که ساختارهای شکننده دولت/ملت یکی پس از دیگری در خاورمیانه فرو می ریزند و علائق و همدلی فرقه­ای به پیکار و چالش با منافع ملی و میهنی برخاسته­اند، ما ایرانیان در این برزخ تاریخی به حماسه اسفند مصدق بیش­از پیش آگاه می شویم. کیست نداند آنچه امروز در این منطقه می گذرد، نتیجه­ی نادیده گرفتن پیام آرمانی دکتر مصدق در فرآیند دولت/ملت سازی است. حال بازگشت این منطقه به همان ذهنیت کافکایی و تعیین وسعت وطن که شعاع آن در همان محدوده بیست کیلومتری خانه­ من باشد آیا به میهن­دوستی و فضیلت شهروندی اهالی ایران و خاورمیانه کمکی می کند؟

آن زمان همان دکتر مصدق فئودال ­زاده و با خُلق و خوی بورژوایی به نیکی دریافت سراسر منطقه و کل سرمایه نفتی آن در گروگان بریتانیاست و اوست که نخستین جنبش فرا قبیله­ای و فرا طایفه­ ای و فرا عشیره ای را به روش ملی و میهنی باید آغاز کند. اوست که باید به نمایندگان پارلمان هشدار دهد که منافع ایران و درآمد نفتی را فدای ذهنیت و منافع بومی نکنند. آنگاه جمال عبدالناصر مصر از نخست وزیر ایران می آموزد که چگونه کانال سوئز را ملی اعلام کند. رئیس جمهور "پان عربیست" مصر اما آن زمان بجای قدر شناسی از دکتر محمد مصدق ایرانی و الگوی حماسه اسفند، بذر کینه بین همسایگان می پاشد و ازآن پس نه تنها نام جاوید خلیج فارس بلکه امنیت آن را نیز به مخاطره می اندازد. به عبارتی مصدق ایران و ناصر مصر بلحاظ آنچه امروز در خاورمیانه می گذرد هیچ تشابهی و تقارنی با هم ندارند.

 به راستی آیا امروز هم خاورمیانه به همان سودای "نوستالژیک" دچار نگشته که در همسایگی ایران برخی هم­چنان شیفته نظام عشیرتی و امارتی شده و برای نابودی هر چه ملی و میهنی است به ستیز برخاسته اند؟ در زمان مصدق آیا همسایگان ما علی­رغم نفت فراوان باز به همین سیاق سنّتی اداره نمی شدند؟ دکتر محمد مصدق نخستین سیاست مدار خاورمیانه است که با ملی کردن صنعت نفت به آنان آموخت که یک کشور باید با یک رویکرد ملی و میهنی اداره شود و نه با ذهنیت قبیله­ای و قومی و امیرنشینی. بنابراین چندان گزاف هم ننوشته­ام چنانچه - بلحاظ تاریخی - بخواهم نخست وزیر فقید ایران را در در ردیف نام­آوران جهان از شمار بیسمارک صدراعظم مقتدر آلمان قرار دهم. آن آلمانی مقتدر که به جهان آموخت چگونه یک کشور مدرن را بر پایه مدل دولت/ملت می سازند و اداره می کنند. میراث ملی بیسمارک هنوز در آلمان رنگ نباخته است و کسی جسارت اهانت "پوپولیست" را به بیسمارک ندارد؛ اما شاهدیم برخی در میهن ما با میراث مصدق چه می کنند جز اینکه او را یک بازاری میوه فروش نشان دهند!

این که دکتر مصدق نیز همانند بیسمارک نشان می دهد دولت و نظام باید حافظ منافع کشور باشند و نه ویرانگر و غارتگر آن؛ اینکه دولت به معنای یک "شرکت سهامی تاراج" نیست که هر مقام ریز و درشت دولتی تا به استخدام درآمد، آشکار و پنهان بر منابع کشور چنگ زند، اینکه تمام آحاد ملت به تدریج باید از قالب و "ذهنیت" بومی و طایفه­ای و عشیره ای خارج شوند و دگردیسی کنند و در قامت یک "شهروند" ایرانی نمایان شوند تا شوق و پروای میهن و تعهد ملی داشته باشند و نه صرفاً در قامت یک "مقیم" ایران ظاهر شوند که چندان غم وطن ندارند و مهر میهن ندارند، آیا از دولت مصدق نیست؟

من در مطالعه تاریخ معاصر کشورم همواره ستار را در محاصره تیربارهایی می بینم که تبریز را گلوله باران می کنند تا با نادیده گرفتن استقلال ایران، مسیر حاکمیت این کشور را به مدار روسیه منحرف سازند. اراده و عِرق ملی ستار همیشه افتخار من است.

 حال که مهر ایران در نهاد ماست

 کیست ستار را دوست (به) دارد آنگاه که مصدق خفته است؟

در ایران کیست مصدق را دوست دارد آنگاه که عشق مرده است؟




۱۳۹۵ اسفند ۱۲, پنجشنبه

Igelkottens Dilemma: Iran mellan Dugin och Putin


تا کنون درکدام گوشه از تاریخ  دیده شده, فیلسوفی خود خوانده, سلاح دست بگیرد؟!

دربرزخ خار پشت, ایران  میان دوگین و پوتین.







Igelkottens Dilemma: Iran mellan Dugin och Putin



Ali Eskandari Joo


Av historien lär vi oss att vi inget lär av historien; den tyske filosofen ”Hegel” förmodligen hade rätt åtminstone när det gäller konservativa iraniers lära av historien. Under februari 2016 när Dugin och hans kortege inbjuds till Iran för att delta i 37 års minne av islamiska revolutionen, blir det helt uppmärksammat massmedialt företeelse. Dugin och hans gamle mentor, Alexander Prochanov tillsammans med den unge sociologen Leonid Savin (förmodligen Dugins efterföljare) anländer till Teherans flygplats och välkomnas hjärtligt där.
Alexander Dugin i en rad persiska betydelsefulla tankesmedjor, universitet, högskolor, TV och radio genast börjar prisa Irans revolution och talar om sin metafysiska kamp mot USA samt en strategisk allians mellan den rättfärdiga versionen av Islam, alltså iransk Shiismen och den rysk Eurasiens rörelse; en helig och stark allians mot det så kallad amerikansk islam d v s Saudi Arabiens Wahhabism (fundamental Islam präglad också i Tjetjenien och Kaukasien), egyptisk Salafism och turkisk muslimska Bröderskap; En kamp mellan de goda och de onda.
Den ryske ideologens besök var den tredje under fyra år; i det första besöket tilldelades Dugin guldmedalj i Teherans universitet för sina geopolitiska teorier. Det verkar så att den ryske radikala rörelsen ”Eurasien” hade haft nära kontakt med Iranska konservativa krafter strax efter att Ahmadi Nejad blev islamiska republikens president. Under år 2006 presidentens närmaste man, Rahim Mashaie, inbjuder amerikansk Ku Klux Klan ledare David Duk tillsammans med Alexander Dugin till ett antisionistiskt seminarium i Teheran; sedan dess har han varit i en ständig kontakt med iranska ultra ortodoxa krafter inom Ahmadi Nejads innersta cirkeln. Dugin själv har personligen träffat iransk f d president i ett par tillfälle båda i Moskva och i Teheran.
Det verkar så att Iran sakta men säkert fallit i eurasiska fällan. Detta trots att den mjuke prästen; Hassan Rohani, valdes till president med ett mandat att bedriva en mer moderat utrikespolitik mot EU länder och USA. Men Dugins satsning på Ahmadi Nejad och konservativa kretsar verkar gett goda resultat för att driva en extrem ideologi i Iran också. Radikala medier i landet räknar Dugin som en av de tio största levande filosofer i världen.  Iransk Stats-TV ger den ryska traditionalisten överdriven berömmelse och betraktar honom som största geni i Ryssland och flera gånger bjuder honom med en fri soffa i bästa sändningstid under februari.
Hur är det möjligt att Sverige och Iran som två granländer till Ryssland, i ena betraktas Alexander Dugin som en visionär med radikala idéer och ibland även som en fascist, medan i andra landet ses han som en filolog, filosof och frälsare? Alexander Dugin har inte officiellt status inom rysk regering; han har heller aldrig haft det. Den militanta traditionalisten är inte heller medlem i Obshestvenja Palata (ryska medborgare rådets kammare) men ändå har nära kontakter inom stats duma och Vladimir Putins innersta cirkelar.
Iran fortfarande uppfattas som ett TV-land där den magiska lådan spelar stor roll i politik och i medborgarnas tankesätt; ultra ortodoxa krafter har, bland annat, monopol över all nyheter, intervjuer och kommentarer. Alexander Dugin visas på den här statliga lådan upprepade gånger och på så sätt tolkas han som Kremls inofficiella talesman.
En ortodox kristen ryss som utropar den evangeliska apokalypsen om imam Mahdis återkomst i iransk TV; strax efter det, för första gången, tio tusen tals shia muslimer samlas ihop i stora torget i Tehran och bönfaller, med utsträckta händer, den försvunne Imam Mahdis återuppdykning efter 1150 år i ockultation. Det är väl den här heliga gestalten Imam Mahdi som Alexander Dugin satsar mest på för att bilda en långsiktig och helig allians med shia-Iran; med Mahdavism ideologi försöker Dugin inbilla iranier att tolfte imamens återuppdykande i närmaste tiden är bästa garant för alliansen. Dess värre Dugins fräckheten att inbilla persiska folket att (i krig mot USA) Ryssland blir en säker garant för Iran är absurt. I Dugins politiska teologi skulle termen ”eschaton” uppfattas som avslutliga och avgörande kampen (Armageddon) mellan två gigantiska krafter- den Atlantiska med USA i spetsen som hamnat på fel sidan av historien och Eurasien med Kremls ledning som står på rätt sidan.
Efter en rad frälsningar och intervjuer i Tehran reser Dugin vidare till staden Qom (Shiitiska Vatikanen) och där träffar han en hög uppsatt Ayatollah – den 91 årige Noori Hamedani- med millioner shia anhängare i Mellan Östern och även i USA och i Europa.

I religiösa staden Qom deltar ryska sociologen i ett seminarium på Islamiska akademin och träffar ännu en betydelseful präst, Ayatollah Mir Bakeri som har alltså yttersta ansvaret för hur all läroböcker i Iran ska anpassas med sharia lagen. Dugin som förmodligen hamnat på rätt plats vid rätt tidpunkt I staden Qom, talar om en gemensam fiende som han själv kallar det ”antikrist”. Gestalten antikrist manifesterar sig, i ryske sociologens metaforiska tolkning, i Amerikas förenta stater.
Trots att Dugin står högt på amerikansk sanktions lista och regelmässigt nekas visum till USA, men eurasiska förespråkare reser fritt utomlands och Irans konsulat i Moskva ställer upp med visumstämpeln i hans pass. Hur extremt konservative Dugin som förspråkar krig och instabilitet, reser fritt i regionen utan även att mottagande länder varnas för det.
Historiskt sätt är iranier duktiga med kollektiva ”oblivion” och förmodligen ville inte minnas att från strategisk synpunkt hur illa Ryssland har behandlat Iran under 200 år. Dessvärre att gestalter som Donald Trump, Ahmadi Nejad och Alexander Dugin dyker upp på politikiska arenan med sina förödande handlingar. De här tre visionäre i själva verket är inte ”odjur” utan de är produkter av ett kritiskt läge i tre utmattade länder; där okunniga politiker själva med sina egna händer skapar såna odjur. Ni minns väl ”Jokern” i filmen Nattens riddare som säger: ”Jag är inte odjur; jag bara är en kritisk situation… vet du varför jag har sådana sår i mitt ansikte? ”
Jag inser att såna melankoliska typer som Alexander Dugin inte är bara en fara för historien utan en fara för kulturen. Desutom hans Euroasiska ”fatalism” får inte glömmas bort i Iran; det får inte göras i Sverige heller. Vi ska också komma ihåg att mellan Putin och Dugin sitter en igelkotte!


Ali Eskandari Joo är författare och kultur analytiker.