ژاندارم­ها کودتا نمی­کنند

                            

                         علت برآمدن رضاخان و برافتادن کلنل

علی­محمد اسکندری­جو     

ژرمن­ها به سرزمین ما پنداری چه دیر آمدند؛ در میانه جنگ اول بین­الملل لورنس ایران "ویلهلم واسموس" به دلیران تنگستان می­گوید ویلهلم قیصر مسیحی آلمان، مسلمان گشته و به مکه مشرف شده و با تغییر نام حاج ولی­الله خوانده می­شود. شوآن فریتیوف رئیس فرقه مریمیه (شیخ و مراد پیشین دکتر سید حسین نصر) نیز معتقد بود مهدی موعود از میان ژرمن­ها ظهور خواهد کرد.(1) سفیر آلمان به احمدشاه قاجار تعهد می­دهد چنانچه شاه از تهران به قم برود و به دولت در تبعید به پیوندد آلمان با کمک ژاندارم­های ایرانی و سوئدی ریشه نفوذ و منافع انگستان بویژه امتیاز نفت را قطع خواهد کرد. سفیر انگلیس اما به شاه جوان اخطار می­دهد اگر از تهران خارج شود انگلیس او را از سلطنت خلع خواهد کرد. 

 

شایسته نیست تاریخ را تحقیر کنیم و آن را صرفا به حادثه­ای که در گذشته رخ­داده ساده سازیم؛ به بهانه صدمین سال کودتای اسفند نمی­خواهم از مزایا و مضرات فرمانده تیپ قزاق که این­روزها به دلایلی گاهی "خان" خوانده می­شود و گاهی نیز شاه، بنویسم بلکه درنگی­ کوتاه دارم بر این کودتا و پاسخی به این پرسش که ژنرال آیرونساید فرمانده انگلیسی به کدام بهانه پرچم کودتا را بجای افسر ژاندارم آموزش دیده مدرسه سوئدی، به یک افسر قزاق مکتب ندیده روسی سپرد؟ با فروپاشی سلطنت تزار روس نیروی قزاق دیگر محلی از اِعراب نداشت و انجام کودتا نیز اجتناب ناپذیر شده بود. طنز تلخ تاریخ معاصر اینکه محمدعلی شاه زمانی که مخفیانه از طریق وزیر خارجه ایران به سفیر انگلیس پیشنهاد فروش "مشروطه" به ارزش یک کرور (نیم میلیون) تومان را می­دهد پس چرا فرزندش احمدشاه پیشنهاد فروش "سلطنت" به قیمت یک میلیون تومان را ندهد؟

 

 روایت کودتای سوم اسفند روایت برزخ انتخاب بین امنیت ملی و آزادی­ست؛ دوراهی انتخاب آزادی یا امنیت، کدام یک؟ سفیر انگلیس که لیست افسران را در اختیار ژنرال "آیرونساید" قرار داده پنداری امنیت را بر آزادی ترجیح داده اما او که ایرانی نبود. سفیر به نیکی می­دانست ایران اگر آزادی را فدای امنیت کند یا برعکس، سرانجام هر دو را باخته است. برای نمونه چرا ژنرال آیرونساید برای طرح کودتا بگونه شتاب ­زده بجای کلنل محمد تقی خان پسیان فرمانده هنگ ژاندارمری خراسان به رضاخان فرمانده آتریاد قزاق همدان متوسل شد؟ آیا سفیر به ژنرال نگفته بود که ژاندارم­ها توسط افسران سوئدی (بعضا هوادار آلمان و ضد انگلیس) آموزش دیده و تربیت شده­اند و در مقایسه با قزاق­ها­ از دانش، اعتبار و مشروعیت نزد ملت ایران برخوردارند؟

 

کلنل محمد تقی خان ژاندارم و سرهنگ رضاخان قزاق هر دو از تبار مهاجران گرجی در ایران هستند. آیا بزرگ­ترین افتخار تاریخ چهل ساله تیپ قزاق آن نبود که مجلس برآمده از جنبش مشروطه را به توپ بست؟ بنابراین رسیدن از کهتری به مهتری آیا فقط شایسته رضاخان بود و ”کلنل“ بایستی قربانی شود؟ بی­گمان اراده معطوف به "قدرت" برای نجات ایران تنها در ضمیر فرمانده قزاق نبود که در "نهاد" فرمانده ژاندارم­ نیز بود. آیا کلنل به بهانه این کودتا به اتهام هواداری از آلمان قربانی خشم انگلیس نشد؟

 

 امروز تاریخ که بازی کودکانه نیست که من قزاق شوم و تو هم ژاندارم بلکه تاریخ شبیه "ادبیات" است و هنر بیداری من و تو. حال قرار است یا (نیست!) که جنبش بیداری ایرانیان معطوف به "تاریخ" باشد یا نباشد؟ اگر چنین باشد آنگاه این بیداری تاریخی، شتاب­دهنده همبستگی و اتحاد آحاد یک ملت، یک فرهنگ و یک هویت خواهد شد. به این سیاق، یادآوری کودتای سوم اسفند 1299 برای تثبیت یگانگی هویت و حافظه باید باشد که اگر چنین نشود پس نگارش و خوانش تاریخ به چه کار آید؟

 

تاریخ گرچه مزایا و مضرات فراوان دارد اما در فرآیند بیداری همگانی ناچاریم هشیارانه انتخاب کنیم کدام روایت تاریخی را باید امروز فراموش کنیم و فعلا به آن نیاندیشیم و کدام روایت را باید برجسته سازیم و به آن بها دهیم. به یقین تاریخ ایران معاصر نشان داده است که این بایدها و نبایدهاست که "تاریخ ­ساز" شدند. برای نمونه ملت ما تمایل دارد روایت تراژیک جنگ و معاهده ترکمن­چای که در پی آن نیمی از ایران از ایران جدا شد را فراموش کند و زمان تقویمی آن جنگ را هم از حافظه خویش پاک سازد؛ ما در روایت ترکمن­چای چندان کندوکاو نمی­کنیم در حالی که می­دانیم فاجعه تاریخی آن­هم در این سطح هولناک باید هر ساله روایت تراژیک آن باانجام مراسمی یادآوری شود.

برخی هر سال در اسفند ماه دو روز را به نام رضاشاه و دکتر مصدق به یاد دارند و  پنداری قرار نیست این دو پیر و فرسوده گشته و به خاک سپرده شوند تا سردی آن یاد این دو را از حافظه­­ها پاک کند. این روزها در جدال حافظه و آگاهی تاریخی عده­ای به سوی نسیان (فراموشی) می شتابند اما بعضی هم به­سوی آگاهی می­­دوند. بنابراین نگون­بخت کیست؟ او که نسیان ­زده است و هویت تاریخی را نه اهمیت می­­دهد و نه می­خواهد یا او که هر دو را پاس می­دارد؟

 تاراج بانک شاهنشاهی ایران توسط افسران سوئدی

 

 حکایت دست­برد به بانک شاهی یکی از دلایل خشم انگلیس از ژاندارمری­ست. در هنگامه جنگ اول، با نفوذ مستشاران آلمانی در پوشش دیپلمات (کاردار، کنسول، رایزن) به خاک ایران بویژه ورود تدریجی شصت افسر سوئدی (بعضا از طبقه اشراف و نجیب زادگان هوادار فرهنگ آلمانی) برای آموزش کادر ژاندارمری بود که روس­ها و انگلیسی­ها در تخریب این نیروی مسلح کوشیدند.

 قیام دلیران تنگستان و عملیات چریکی "لورنس ایران" و قیام تنگستان به زعامت رئیس­علی دلواری علیه منافع بریتانیا هم­چنان در حافظه­ها باقی­ست. انگلستان ناچار علیه فرماندهان سوئدی ژاندارمری و مستشاران نفوذی آلمان که سه بار خط لوله انتقال نفت را منفجر کردند موضع گرفت. لازم به اشاره است نیروی قزاق هوادار دربار قاجار و ظاهرا پاسخ­گو به احمدشاه بود اما ژاندارمری برآمده از اراده مجلس شورای ملی و پاسخ­گو به پارلمان بود. به بیانی، در زمان جنگ ژاندارم­های ایرانی و سوئدی پشتیبان نظام مشروطه و بعضا هوادار آلمان بودند؛ دربار قاجار هم از وجود چنین نیروی جوان و منضبط که افسران آن اکثرا از افراد تحصیل­کرده (یا لااقل خواندن و نوشتن می­دانستند) در برابر نیروی نابسامان و پراکنده قزاق که افسران­اش استعداد خواندن و نوشتن متعارف را هم نداشته و حتی تکنیک تیراندازی را هم به درستی نمی ­دانستند، خشنود بود.

در اینجا سخن از رشادت تیپ قزاق و فرمانده شجاع آن در سرکوب شورش­های عشایری و ایلاتی نیست که ژاندارم­ها نیز برای حفظ تمامیت ارضی ایران با همان درجه از رشادت در این نوع عملیات شرکت داشته و علاوه بر آن امنیت جاده­ها را نیز تامین می­کردند.

 

با وجودی که دو دولت ایران وسوئد در جنگ بین­الملل اعلان بی­طرفی کرده بودند بااین­حال روسیه شمال ایران را اشغال کرده و سفیر انگلیس هم از مجلس شورا می­خواهد حکم اخراج افسران سوئدی (به اتهام همکاری با آلمان و تحریک ایرانیان) و انحلال ژاندارمری را صادر کند. به این بهانه بانک شاهنشاهی که زیر نظر و مدیریت انگلیس بود چندین ماه از پرداخت حقوق پرسنل ژاندارمری و تسویه حساب افسران سوئدی و ایرانی خودداری می­کرد. در نتیجه "هرالد یالمارسون" محبوب­ترین فرمانده کل ژاندارمری و بنیان­گذار این نهاد مسلح از ایران اخراج شد؛ البته او پیش­از ترک ایران فرماندهی این نیرو را به "اریک کارلبری" سپرد.(2)

 کنوت فیلیپ افسر ژاندارم سوئدی در خاطراتش از طرح مخفیانه تاراج بانک شاهنشاهی (آن­هم به سفارش وزیر جنگ ایران و چراغ سبز همسر سفیر انگلیس!) چنین یاد می­کند.(3)

 

"به دیدار وزیر جنگ رفتم و از شکایت افسران و درجه داران به سبب عدم دریافت حقوق گفتم. وزیر پیشنهاد داد نظر به اینکه انگلیس هزینه ژاندارمری را از محل درآمد امتیاز نفت ما کم خواهد کرد پس بهتر است به بانک شاهی دستبرد بزنید و البته یکی از مقامات بلندپایه سفارت هم از این پیشنهاد من آگاه است... بعدا در مجلس شب نشینی، وزیر جنگ با اشاره به خانم "سوزان تاونلی" همسر سفیر انگلیس به من گفت "مادام" همان مقام بلندپایه سفارت است که قبلا اشاره کردم[!] و خانم سوزان هم تایید کرد زمانی که وزیر ایرانی پیشنهادی برزبان آورد به آن عمل کنید پیش از آنکه دیر شود... چند روز متوالی افسرانی را با درشکه به محل ذخیره بانک واقع در ضراب­­خانه می­فرستادم و آنها با نشان دادن فرمان کتبی اداره ژاندارمری یک کیسه نقره از صندوق­دار تحویل گرفته سپس در بازار سکه­ها را می­فروختند؛ من هم پول را به حساب جاری ژاندارمری نزد بانک شاهی واریز می­کردم تا مبلغی حدود سی میلیون کرون [معادل شصت میلیارد تومان به نرخ امروز] در حساب انباشته شد. با صدور چندین چک، حقوق چندماهه پرسنل را پرداختم که با مراجعه به همان بانک شاهی آنها را نقد کردند [!] ... سپس کشور را ترک کردم..." البته سفیر انگلیس و همسرش نیز همان روزها از ایران رفتند.

 

یک ماه بعد به دستور سفیر جدید انگلیس (چارلز مارلینگ) برابر همان مبلغ از محل درآمد ایران بابت سهم امتیاز نفت کسر شده به بانک شاهی پرداخت شد.(4)

 ژنرال آیرونساید باقی­مانده تسلیحات، پوشاک، آذوقه و چادرها و لوازم پزشکی بجا مانده از ارتش انگلیس در قفقاز را به جای آنکه در اختیار یک افسر ژاندارمری قرار دهد به یک فرمانده قزاق بخشید؛ نیرویی که افسران روسی آن با ارتش سرخ بلشویکی می­جنگیدند آن­هم به هزینه دولت ایران؛ افسرانی که نان ایران می­خوردند و منّت روس می­کشیدند! کودتای سوم اسفند اما روایتی "بسته" نیست بلکه یک روایت هم­چنان باز است.

استکهلم، زمستان 2021

 

  ...................................................................................................

پانویس­ها:

1. همسر دوم شوآن فریتهوف (بانوی امریکایی با نام اسلامی "سیده امینه") در کتاب خاطراتش آورده که شیخ به هر دو همسرش اصرار داشت که منجی عالم باید از میان آلمان­ها برخیزد!

 2. اریک کارلبری از افسران زبده سوئدی و نیز دو دوره قهرمان المپیک در رشته تیراندازی بود؛ او بعدها به عنوان سرکنسول سوئد در تهران انتخاب شد و به گفته خودش (به نقل از دفتر خاطرات) سالها از دوستان نزدیک و هم­نشین دکتر محمد مصدق تا کودتای 28 مرداد بود.

 3. بسیاری از اسناد و مدارک مربوط به همکاری افسران سوئدی و آلمانی هم­چنان در آرشیو پلیس و وزارت دفاع سوئد باقی­ست؛ امید که روزی ایرانیان میهن­دوست همه اسناد و مدارک و خاطرات را ترجمه کرده و در فضای مجازی منتشر کنند.

 4. البته افسر سوئدی طرح تاراج بانک شاهی را پس از دریافت حکم بازنشستگی افشا کرد تا اعتراف به جرم او شامل مرور زمان شده و مجازاتی برای وی در پی نداشته باشد؛ دولت انگلیس هم موضوع را تا سال­ها "محرمانه" اعلام کرد.